ઑનલાઇન તથા ડિજિટલ શિક્ષણ
યુગ માહિતી અને પ્રત્યાયન તકનિકીથી સભર છે.માનવજીવનના દરેક ક્ષેત્રમાં ટેકનોલજિનો વિશેષ પ્રભાવ જોવા મળે છે. નવા સંજોગો અને વાસ્તવિકતાઓ માટે નવી પહેલની જરૂર છે. તાજેતરની મહામારી અને રોગચાળામાં વધારો જોતાં જરૂરી છે કે આપણે જયારે પણ પરંપરાગત અને વ્યક્તિગત શિક્ષણના માધ્યમો શક્ય ન હોય ત્યારે ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણના વૈકલ્પિક માધ્યમો સાથે તૈયાર છીએ. આ સંબંધમાં રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ 2020 તેના સંભવિત જોખમો અને જોખમોને સ્વીકારતી વખતે તકનિકીના લાભોનો લાભ ઉઠાવવાના મહત્ત્વને માન્યતા આપે છે. તેમાં શિક્ષણની સમસ્યાઓના ઉકેલ અથવા તેને ઘટાડવાના કાર્યમાં ઑનલાઈન/ડિજિટલ શિક્ષણની મદદ કેવી રીતે મેળવી શકાય તે નક્કી કરવા માટે કાળજીપૂર્વક માળખું અને યોગ્ય રીતે તૈયાર કરવામાં આવેલા પ્રાયોગિક અભ્યાસોની ભલામણ કરવામાં આવી છે. દરમિયાન, ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ પ્રદાન કરવા માટે વર્તમાન ડિજિટલ પ્લેટફૉર્મ અને વર્તમાનાICT આધારિત શૈક્ષણિક પહેલોનો સ્વીકાર અને વિસ્તાર વર્તમાન તથા ભવિષ્યના પડકારોને પહોંચી વળવા માટે કરવો જોઈએ. ડિજિટલ ઇન્ડિયા અભિયાન અને પરવડે તેવા કમ્પટિગ ઉપકરણોની પ્રાપ્યતા જેવાં સંયુક્ત પ્રયાસો દ્વારા ડિજિટલ સગવડતાઓનો પૂરી પાડવામાં ના આવે ત્યાં સુધી ઑનલાઇન/ડિજિટલ શિક્ષણનો લાભ ઉઠાવી શકાશે નહીં. શિક્ષકોને ઓનલાઇન શિક્ષણ માટે યોગ્ય તાલીમ અને વિકાસની જરૂર છે.અધ્યાપનશાસ્ત્રમાં જરૂરી ફેરફારો ઉપરાંત, ઓનલાઇન મૂલ્યાંકન માટે પણ અલગ અભિગમની જરૂર પડે છે ઑનલાઇન પરીક્ષાઓ હાથ ધરવા માટે અનેક પડકારો છે જેમ ઑનલાઇન વાતાવરણમાં પૂછવામાં આવતા પ્રશ્નોના પ્રકારો, નેટવર્ક અને વીજળીના વિક્ષેપોને સંભાળવા અને અનૈતિક પદ્ધતિઓને અટકાવવાનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, જયાં સુધી ઓનલાઇન શિક્ષણને અનુભવી અને પ્રવૃત્તિ આધારિત શિક્ષણ સાથે મિશ્ર કરવામાં નહીં આવે, ત્યાં સુધી તે શિક્ષણના સામાજિક , અસરકારક અને મનોશારીરિક પરિમાણો પર મર્યાદિત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને સ્ક્રીન આધારિત શિક્ષણ બની જશે.
ડિજિટલ અને ઑનલાઇન શિક્ષણને શાળાથી માંડીને ઉચ્ચ શિક્ષણ સુધી સુલભ બનાવવા માટે નીચે પ્રમાણે ભલામણો કરવામાં આવી છે.
ઑનલાઇન શિક્ષણ માટે અજમાયશી અભ્યાસ
ઓનલાઈન શિક્ષણની મર્યાદાઓ જેવી કે વિદ્યાર્થીને વિશ્વનું યંત્રની ટેવ, content કેવા સ્વરૂપમાં તૈયાર કરવું વગેરેનો ઉકેલ લાવવાની સાથે સાથે શિક્ષણ સાથે ઑનલાઇન શિક્ષણને જોડવાના લાભોનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે NETEcET, પાળs, IGNOU, IITs, NITs વગેરે જેવી યોગ્ય એજન્સીઓને અજમાયશી અભ્યાસોની એક શૃંખલા હાથ ધરવા માટે સૂચિત કરવામાં આવશે. આ અજમાયશી અભ્યાસોના પરિણામો જાહેર રીતે જણાવવામાં આવશે અને તેનો ઉપયોગ સતત સુધારા માટે કરવામાં આવશે.
ડિજિટલ માળખું
ભારતના ભૌગોલિક વિસ્તારના વ્યાપને આધારે વિવિધતા, જટિલતા અને ઉપકરણ ઉપલબ્ધતા (Device Penetration)ને ઉકેલવા માટે શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં ખુલ્લા,આંતરસંચાલિત, વિકસી શકાય તેવા જાહેર વિજાણું માળખાના નિર્માણની આવશ્યકતા છે જેનો ઉપયોગ અનેક મંચ અને કેન્દ્રિય ઉકેલ દ્વારા કરી શકાય છે. આ સુનિશ્ચિત કરશે કે તકનિકી આધારિત ઉકેલો તકનિકીમાં ઝડપી પ્રગતિ સાથે જૂના ન થઈ જય.
ઑનલાઇન શિક્ષણપ્લેટફૉર્મ અને સાધનો
શિક્ષકોને વિદ્યાર્થીઓની પ્રગતિ પર નજર રાખવા માટે માળખાગત, વપરાશકર્તાને અનુકૂળ, સમૃદ્ધ સહાયક સાધનો પૂરાં પાડવા માટે SWAYAM DIKSHA જેવાં યોગ્ય વર્તમાન ઇ-લર્નિંગ પ્લેટફોર્મને વિસ્તૃત કરવામાં આવશે. ઓનલાઇન વર્ગો યોજવા માટે દ્વિ-માર્ગીય(Two-Way) વિડીયો અને દ્વિ-માર્ગીય ઓડિયો ઈન્ટરફેસ એ વાસ્તવિક જરૂરિયાત છે.
સામગ્રી સર્જન, ડિજિટલ રિપૉઝિટરી અને પ્રસાર
કોસંવર્ક, લર્નિગ ગેમ્સ એન્ડ સિમ્યુલેશન, ઓગમેન્ટેડ રિયાલિટી અને વર્ચ્યુલ રિયાલિટી સહિતની સામગ્રીનો વિજાણું (Digital)ભંડાર વિકસાવવામાં આવશે, જેની અસરકારકતા અને ગુણવત્તા બાબતે વપરાશકર્તાઓ દ્વારા રેટિંગ માટે સ્પષ્ટ જાહેર વ્યવસ્થા વિકસાવવામાં આવશે. આનંદદાયક અધ્યયન માટે વિદ્યાર્થીઓને યોગ્ય સાધનો જેવાં કે એપ્લિકેશન્સ, ભારતીય ક્લા અને સંસ્કૃતિ, અનેક ભાષાઓમાં, સ્પષ્ટ ઓપરેટિંગ સૂચનાઓ સાથે પણ બનાવવામાં આવશે. વિદ્યાર્થીઓને ઇકન્ટેન્ટના પ્રસાર માટે વિશ્વસનીય બેકઅપ મિકેનિઝમ પૂરું પાડવામાં આવશે.
ડિજિટલ સાધનો સુધીની પ્રાપ્યતાના સંદર્ભમાં અભાવની ચિંતા
હજુ પણ વસ્તીનો નોંધપાત્ર વર્ગ છે જેમની પાસે ડિજિટલ પર અત્યંત મર્યાદિત છે. ટેલિવિઝન, રેડિયો અને કમ્યુનિટી રેડિયો જેવાં વર્તમાન સામૂહિક માધ્યમોનો વ્યાપક ઉપયોગ, પ્રચાર અને પ્રસારણ માટે કરવામાં આવશે વિદ્યાર્થીઓની વસ્તીની વિવિધ જરૂરિયાતો પહોંચી વળવા માટે વિવિધ ભાષાઓમાં આવા શૈક્ષણિક કાર્યક્રમો 24/7 ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવશે. તમામ ભારતીય ભાષાઓમાં સામગ્રી પર વિશેષ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે અને તેની જરૂર પડશે. ડિજિટલ સામગ્રીએ શક્ય હોય ત્યાં સુધી શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ સુધી તેમની સૂચનાના માધ્યમ પ્રમાણે પહોંચવું પડશે.
વર્ચ્યુઅલ પ્રયોગશાળાઓ
વર્તમાન ઈ-લર્નિંગ પ્લેટફૉર્મ જેવા કે DIKSHA, SWAYAM PRABHA નો પણ વર્ચ્યુઅલ લેબ બનાવવા માટે ઉપયોગ કરવામાં આવશે, જેથી તમામ વિદ્યાર્થીઓ ગુણવત્તાયુક્ત વ્યવહારું અને પ્રયોગ- આધારિત શીખવાના અનુભવોની સમાન સુલભતા મેળવી શકે. પ્રી-લોડડે સામગ્રી ધરાવતા ટેબલેટ્સ જેવાં યોગ્ય ડિજિટલ ઉપકરણ મારફતે SEDG(Socio-Economically Disadvantaged Group) વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકોને પૂરતી પહોંચ પૂરી પાડવાની શક્યતાને ધ્યાનમાં લેવામાં આવશે અને વિકસાવવામાં આવશે.
શિક્ષકો માટે તાલીમ અને પ્રોત્સાહનો
શિક્ષકો અધ્યેતા કેન્દ્રિત શિક્ષણ અને ઑનલાઇન ટીચિંગ પ્લેટ ફોર્મ અને સાધનોનો ઉપયોગ કરીને ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત ઑનલાઇન સામગ્રી સર્જક કેવી રીતે બનવું તે અંગે સખત તાલીમમાંથી પસાર થશે. વિદ્યાર્થીઓની વિષયવસ્તુ સાથે અને એબીજી સાથે સક્રિય ભાગીદરી સંદર્ભે શિક્ષકની ભૂમિકા પર ભાર મૂકવામાં આવશે.
ઑનલાઈન મૂલ્યાંકન અને પરીક્ષાઓ
રાષ્ટ્રીય મૂલ્યાંકન કેન્દ્ર અથવા PARAKH(Performance Assessment, Review and Analysis of Knowledge for Holistic Development), શાળા શિક્ષણ બોર્ડ , NTAજેવી યોગ્ય અને નિશ્ચિત વિભાગો દ્વારા મૂલ્યાંકનના માળખાઓનુ. નિર્માણ અને વહન કરવામાં આવશે. જેની ડિઝાઈન ક્ષમતાઓ, પોર્ટફોલિયો, સમજૂતી, પ્રમાણિત વિશ્લેષણાત્મક મૂલ્યાંકન વગેરેને ધ્યાનમાં રાખી કરવામાં આવશે. 21મી સદીના કૌશલ્ય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી મૂલ્યાંકનની નવી પ્રયુક્તિઓનું અધ્યયન તકનિકીનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવશે.
મિશ્રિત અધ્યયન પ્રતિમાન (Blended Models of Learning)
ડિજિટલ શિક્ષણના પ્રચાર અને પ્રસારમાં પ્રત્યક્ષ હાજરીની અનુભૂતિ જાળવવી પણ એટલી જ મહત્ત્વની છે તેને ધ્યાનમાં રાખતા જ મિશ્રિત અધ્યયન (Blended Learning) ના અલગ અલગ વિષયોને અસરકારક નવીન મોડેલ્સના નવા સ્વરૂપ ઓળખી અને વ્યવહારમાં લાવવાનો પ્રયત્ન હાથ ધરવામાં આવશે.
ધારાધોરણોની સ્થાપના
NETF(National Educational Technology Forum) અને તેને સમકક્ષ અન્ય વ્યવસ્થાઓ તેમજ એજન્સીઓએ ઓનલાઈન અથવા ડિજિટલ શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં વધુ ખેડાણ અને સંશોધનકારી નવાં વિષયવસ્તુ, તકનિકીના સાધનો તેમજ અધ્યાપનશાસ્ત્રોના માનાંકો પ્રસ્થાપિત કરવા જોઈએ. આ માનાંકોની મદદથી વિવિધ રાજયોના વિવિધ બોર્ડ, શાળા અને શાળા સંકુલો તેમજ ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થા ઓને લગતી માર્ગદર્શિકાઓ તૈયાર કરવામાં મદદ કરશે.