અધ્યયન અને ભાષા અર્જન(સંપ્રાપ્તિ)
Learning and language acquisition
અધ્યયન નો અર્થ અને વ્યાખ્યા
અધ્યયન એટલે કે શીખવું – કોઇ પરિસ્થિતિ પ્રત્યેની સક્રિય પ્રતિક્રિયા છે. આ એક સતત ચાલતી પ્રક્રિયા છે, જે જીવનભર ચાલતી રહે છે અને જેના દ્વારા આપણે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીએ છીએ.
પ્રેસી મુજબ: “શીખવું એ એવો અનુભવ છે, જેના કારણે આપણા વર્તનમાં ફેરફાર થાય છે અને તે નવી દિશામાં વિકસે છે.”
અધ્યયન વ્યક્તિના સર્વાંગી વિકાસમાં સહાયક બને છે. તેના દ્વારા જીવનના વિવિધ લક્ષ્યો પ્રાપ્ત કરવામાં સહાય થાય છે. માત્ર રટણ કરીને વિષય યાદ કરવો અધ્યયન કહેવાતો નથી. જો વિદ્યાર્થી પોતાના જ્ઞાનના આધાર પર પરિવર્તન લાવી શકે, નવું સર્જન કરી શકે અથવા જ્ઞાનનો વ્યવહારિક ઉપયોગ કરી શકે ત્યારે જ તે પ્રક્રિયાને અધ્યયન કહેવાય છે.
અધ્યયન ના પ્રકાર
અધ્યયન ના પ્રકાર નીચે મુજબ છે1. ક્રિયાત્મક અધ્યયન : આ પ્રકારના અધ્યયન માં શીખવાની પ્રક્રિયામાં ક્રિયાઓના સ્વરૂપ અને તેમની ગતિ પર ધ્યાન આપવામાં આવે છે. પ્રારંભિક બાલ્યાવસ્થામાં બાળક અનેક પ્રકારના ગતિશીલ કૌશલ્યો શીખે છે.
ઉદાહરણ: બાળક કોઈ વસ્તુ સુધી પહોંચવાનો પ્રયત્ન કરે છે, તેને ઓળખવાનો કે સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે, સહારા વિના ઊભા રહેવાનો કે ચાલવાનો પ્રયત્ન કરે છે - આ બધું ક્રિયાત્મક અધ્યયન ના ઉદાહરણ છે. -
2. શાબ્દિક અથવા વાચિક અધ્યયન : આ અધ્યયન માં ચિહ્નો, ચિત્રો, શબ્દો, અંકો વગેરેના માધ્યમથી શીખવામાં આવે છે. આમાં અર્થસભર અને નિરર્થક બંને પ્રકારની સામગ્રીનો ઉપયોગ થાય છે. વિદ્યાર્થી ધીમે ધીમે સરળ પ્રશ્નોથી લઈને જટિલ પ્રશ્નો સુધી ઉકેલ શીખે છે, તથા આવિષ્કાર, સાધનો અને ઉપકરણોના નિર્માણ જેવી પ્રવૃત્તિઓ પણ શીખે છે.
3. વિચારાત્મક અધ્યયન : આ અધ્યયન માં વ્યક્તિ સમાજના દૈનિક અનુભવોથી – જોઈને, સાંભળી ને અને વિચાર કરીને શીખે છે. આમાં વ્યક્તિ પોતાની શારીરિક ક્ષમતા કરતાં વધુ બૌદ્ધિક (માનસિક) ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરે છે.
ભાષા અધ્યયન અને ભાષા અર્જન
ભાષા એ એક પ્રતીકાત્મક સાધન છે, જેના માધ્યમથી બાળક પોતાના વિચારો અને લાગણીઓને વ્યક્ત કરે છે અને અન્ય લોકોના વિચારો તથા લાગણીઓને સમજે છે. ભાષાકૌશલ્યમાં મૌખિક, પ્રતીકાત્મક અને લેખિત અભિવ્યક્તિનો સમાવેશ થાય છે. વ્યક્તિ પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરવા અને સમાજ સાથે સંવાદ સ્થાપિત કરવા માટે જે પ્રક્રિયા દ્વારા પોતાની ભાષિક ક્ષમતા વિકસાવે છે, તેને ભાષા અધ્યયન કહેવામાં આવે છે. અધ્યયન એટલે – શીખેલી ભાષાને ગ્રહણ કરવાની, સમજવાની તથા દૈનિક જીવનમાં તેનો ઉપયોગ કરવાની ક્ષમતા, જેને ભાષા અર્જુન કહેવાય છે.ભાષાનો અર્જન અનુકરણ (Simulation) દ્વારા થાય છે. બાળક પોતાના આસપાસના લોકો કેવી રીતે બોલે છે, લખે છે અથવા વ્યક્ત થાય છે તે નિરીક્ષણ કરે છે અને તે જ રીતે શીખવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
ભાષા અધ્યયન અને અર્જુનના સંદર્ભમાં વિવિધ વિદ્વાનોના વિચાર
_ બાળક ખૂબ નાની ઉમરે જ કેવી રીતે જટિલ ભાષાકીય રચનાને સમજવા લાગે છે – તે હજી સુધી એક રહસ્યરૂપ બાબત છે. ઘણા બાળકો ત્રણથી ચાર વર્ષની ઉમરે ન માત્ર એક, પરંતુ બે અથવા ત્રણ ભાષાઓ ધીમે ધીમે સરળતાથી બોલતા શીખી જાય છે. આ સાથે જ તેઓ પરિસ્થિતિ અનુસાર યોગ્ય ભાષાનો પણ ઉપયોગ કરતા શીખી જાય છે. ભાષા અધ્યયન ના સંદર્ભમાં વ્યવહારવાદી મનોચિકિત્સકો (Behaviourists) માને છે કે અભ્યાસ (Practice), અનુકરણ (Imitation) અને પરિસ્થિતિમાં રહેવાથી ભાષા પ્રયોગ કરવાની ક્ષમતા વિકસે છે. આ બાબતમાં અનેક સિદ્ધાંતકારોએ પોતાના વિચારો રજૂ કર્યા છે.
1. ચોમ્સ્કી (Chomsky) નો વિચાર
ચોમ્સ્કીના મુજબ, “ભાષા શીખવાની પ્રક્રિયા વૈજ્ઞાનિક શોધની પ્રક્રિયા સાથે જોડાયેલી રહે છે.” • આ વિચાર પરથી તેમણે સૂચવ્યું કે આંકડાઓનું વર્ગીકરણ, સંકલ્પના નિર્માણ, તથા તેની સત્યતા અસત્યતાનો પરીક્ષણ શિક્ષણ ક્ષેત્ર માટે અત્યંત મહત્વપૂર્ણ છે.
ચોમ્સ્કી (1959) એ સ્કિનર (Skinner) ની પુસ્તક Verbal Behaviour ના વિરોધમાં જણાવ્યું કે બાળકોમાં ભાષા શીખવાની ક્ષમતા જન્મજાત હોય છે.
તેમના અનુસાર બાળક પાસે એક કુદરતી “Language Acquisition Device (LAD)” હોય છે, જેના કારણે તે નવી ભાષા સહજ રીતે શીખી શકે છે.
2. પિયાજે (Piaget) નો વિચાર
જીન પિયાના મતે, ભાષા અન્ય સંજ્ઞાનાત્મક (Cognitive) તંત્રની જેમ પરિસ્થિતિ સાથેની પરસ્પર ક્રિયા (Interaction) દ્વારા વિકસે છે.
તેમના મુજબ બધા બાળકો સેન્સરી-મોટર, પ્રિ-ઓપરેશનલ,કૉન્ક્રીટ ઓપરેશનલ, અને ફોર્મલ ઓપરેશનલ જેવા ચરણોમાંથી પસાર થાય છે. પિયાજે માનતા હતા કે જ્ઞાન તંત્ર “સેન્સરી” અને “મોટર” પ્રક્રિયાઓ દ્વારા રચાય છે, જેમાં બાળક આત્મસાત (Assimilation) અને સમાયોજન (Accommodation) દ્વારા વિવિધ માનસિક રૂપરેખાઓ બનાવે છે. આ વિચારધારાએ સમગ્ર શિક્ષાશાસ્ત્રના વિચારો પર ઊંડો પ્રભાવ પાડ્યો છે.
• પ્રથમ આત્મકેન્દ્રિત ભાષા
• બીજી સામાજિક ભાષા
આત્મકેન્દ્રિત ભાષા દ્વારા બાળક પોતે પોતાને સાથે વાતચીત કરે છે, જ્યારે સામાજિક ભાષા દ્વારા તે અન્ય લોકો સાથે સંવાદ સ્થાપિત કરે છે. વિગોલ્સ્કી માનતા હતા કે ભાષા અને વિચાર વચ્ચે ગાઢ સંબંધ છે અને ભાષા બાળકના વિચાર વિકાસનું મુખ્ય સાધન છે.
ઈવાન પાવલોવ (Ivan Pavlov) એ અધ્યયન ની પ્રક્રિયા સમજાવવા માટે શાસ્ત્રીય અનુબંધન (Classical Conditioning) નો સિદ્ધાંત રજૂ કર્યો હતો.
તેમણે એક પ્રસિદ્ધ પ્રયોગ કર્યો – એક કૂતરાને ભૂખ્યું રાખીને તેને ટેબલ સાથે બાંધી દેવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ ઘંટ વાગાડતા તેની સામે ભોજન મૂકવામાં આવતું, જેથી કૂતરાની લાળ ટપકતી.
આ પ્રક્રિયા વારંવાર કરવામાં આવી. પછી એક વખતે ફક્ત ઘંટ વાગાડવામાં આવી, પરંતુ ભોજન મૂકવામાં આવ્યું નહીં – છતાં કૂતરાના મોઢામાં સમાન પ્રમાણમાં લાળ ટપકતી રહી.
આ પ્રયોગ દ્વારા પાવલૉવે સાબિત કર્યું કે માનવ કે પ્રાણી જે સ્વાભાવિક પ્રતિક્રિયા કુદરતી ઉદ્દીપન (Natural Stimulus) પર આપે છે, તેવી જ પ્રતિક્રિયા કૃત્રિમ ઉદ્દીપન (Artificial Stimulus) દ્વારા પણ અનુબંધિત (Conditioned) કરી શકાય છે.
૩. વિગોલ્સ્કી (Vygotsky) નો વિચાર
વિગોવ્સ્કીના મુજબ, બાળકની ભાષા તેના સમાજ સાથેના સંવાદનો પ્રતિબિંબ છે.બાળક પોતાની ભાષાના વિકાસ દરમિયાન બે પ્રકારની ભાષાનો ઉપયોગ કરે છે –• પ્રથમ આત્મકેન્દ્રિત ભાષા
• બીજી સામાજિક ભાષા
આત્મકેન્દ્રિત ભાષા દ્વારા બાળક પોતે પોતાને સાથે વાતચીત કરે છે, જ્યારે સામાજિક ભાષા દ્વારા તે અન્ય લોકો સાથે સંવાદ સ્થાપિત કરે છે. વિગોલ્સ્કી માનતા હતા કે ભાષા અને વિચાર વચ્ચે ગાઢ સંબંધ છે અને ભાષા બાળકના વિચાર વિકાસનું મુખ્ય સાધન છે.
4. પાવલૉવ (Pavlov) નો શાસ્ત્રીય અનુબંધન સિદ્ધાંત
તેમણે એક પ્રસિદ્ધ પ્રયોગ કર્યો – એક કૂતરાને ભૂખ્યું રાખીને તેને ટેબલ સાથે બાંધી દેવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ ઘંટ વાગાડતા તેની સામે ભોજન મૂકવામાં આવતું, જેથી કૂતરાની લાળ ટપકતી.
આ પ્રક્રિયા વારંવાર કરવામાં આવી. પછી એક વખતે ફક્ત ઘંટ વાગાડવામાં આવી, પરંતુ ભોજન મૂકવામાં આવ્યું નહીં – છતાં કૂતરાના મોઢામાં સમાન પ્રમાણમાં લાળ ટપકતી રહી.
આ પ્રયોગ દ્વારા પાવલૉવે સાબિત કર્યું કે માનવ કે પ્રાણી જે સ્વાભાવિક પ્રતિક્રિયા કુદરતી ઉદ્દીપન (Natural Stimulus) પર આપે છે, તેવી જ પ્રતિક્રિયા કૃત્રિમ ઉદ્દીપન (Artificial Stimulus) દ્વારા પણ અનુબંધિત (Conditioned) કરી શકાય છે.